Substancje czynne stosowane są w kosmetyce do oczyszczania, pielęgnacji i ochrony skóry zdrowej lub z zaburzeniami. Nie stosuje się ich w leczeniu skóry chorej.
Ze względu na obszar działania można wyróżnić następujące grupy substancji czynnych:
1. Działające na powierzchni skóry: oczyszczające, nawilżające okluzyjnie, dezynfekujące, ochronne i upiększające, np. środki powierzchniowo czynne do mycia, hydrolizaty proteinowe i lipidy tworzące warstwy okluzyjne, filtry słoneczne, pigmenty stosowane w kolorowej kosmetyce.
2. Przenikające do warstwy rogowej i poprawiające jej właściwości barierowe lub działające bezpośrednio nawilżająco, np. ceramidy, sterole, lipidy zawierające kwas linolowy, gliceryna, mocznik, al-fa-hydroksykwasy.
3. Działające w obszarze warstwy rogowej, ale wpływające na funkcjonowanie głębszych warstw skóry, np. alfa-hydroksykwasy.
4. Wnikające zarówno do naskórka, jak i skóry właściwej, działające ochronnie, przede wszystkim przeciw wolnym rodnikom, np. witamina E, pochodne witaminy C, beta-karoten.
5. Wnikające w skórę, wykazujące określone działanie biologiczne (np. wpływające bezpośrednio na przebieg procesów metabolicznych), np. pochodne nienasyconych kwasów tłuszczowych (alantoina, retinol, hydroksyprolina, karnityna, flawonoidy).
Na granicy kosmetyki pielęgnacyjnej i dekoracyjnej leżą preparaty upiększające, zawierające dodatkowo substancje czynne, np. make-up, pomadki do ust z witaminą E oraz działające nawilżająco przez wytworzenie warstwy okluzyjnej, np. barwne kremy podkładowe i make-up, kremy samoopalające itp.
Surowce kosmetyczne, zarówno bazowe, jak i czynne, możemy podzielić w zależności od pochodzenia, na trzy grupy:
1) mineralne
2) roślinne, zwierzęce i otrzymywane biotechnologicznie
3) syntetyczne.
Niekiedy surowce dzieli się na pochodzące ze źródeł nieodnawialnych (kopaliny, ropa naftowa, gaz itp.) oraz odnawialnych (rośliny, mikroorganizmy, zwierzęta). Podział ten dotyczy również pochodzenia surowców stosowanych do syntezy końcowych produktów, np. wiele środków powierzchniowo czynnych otrzymywanych jest w drodze syntezy chemicznej z olejów roślinnych, dlatego zalicza się je do opartych na surowcach odnawialnych. Większość substancji stosowanych w kosmetyce to związki organiczne, zawierające w swojej strukturze szkielet zbudowany z atomów węgla.
Działanie substancji czynnych w kosmetyce.
| Kosmetyki | Kosmeceutyki | |
| AHA
(alfahydroksykwasy) |
Kwas glikolowy 1-4%, pH 4,5 i więcej
Kwas mlekowy Kwas winowy Kwas jabłkowy, itd. |
Kwas glikolowy 5-10%, pH 3,5 i mnie Estry kwasów cytrynowego i glikolowego Chelaty zawierające kwas glikolowy |
| Witaminy | Retinol
Tokoferol Kwas askorbinowy |
Retinol (witamina A) Tokoferol (witamina E) Kwas askorbinowy (witamina C) |
| Substancje
nawilżające |
Kolagen,
elastyna |
Wielkocząsteczkowy kwas hialuronowy |
| Substancje
pobudzające przemianę materii |
DNA
RNA |
Czynniki wzrostowe
Tlen 2-4% Betaglukan |
| Substancje
wybielające |
Kwas
askorbinowy |
Hydrochinon Kwas kojowy Kwas askorbinowy |
| Podłoża
nadające postać preparatom |
AHA 1-4%, częściowo zneutralizowane | Kwas salicylowy Kwas glikolowy 5-10%. |
| Inne związki | Flawonoidy | Koenzym Q10 |
Kosmetyk – kosmeceutyk: nowe substancje czynne typu „anti-age” stosowane są w kosmetyce ze względu na swoje działanie podobne do farmaceutyków, ale nimi nie są. Określa się je dlatego jako „kosmeceutyki”.
Sposób ułożenia atomów w szkielecie węglowym i obecność innych pierwiastków niż węgiel oraz wodór określają właściwości fizykochemiczne związku, takie jak stan skupienia, rozpuszczalność w wodzie lub olejach itp. oraz jego przydatność jako surowca kosmetycznego.